"Artistei ahotsa eman nahi izan diegu, beren lana egungo testuinguruan koka zezaten"

Praktika artistikoa ugaria eta oparoa da Euskal Herrian; Mikel Onandiaren (Durango, 1983) eta Jone Alaitz Uriarteren (Arrasate, 1986) ustez, baina, sormen eta sortze lan horrek ez du parekorik, gure herriko artisten inguruko idatziez eta testu kritikoez ari garelarik.

Esan eta egin: bi komisariook (Onandia EHUko Arte Ederren Fakultateko irakaslea ere bada eta Uriartek Tabakalerako Arte Garaikidearen departamentuan lan egiten du, besteak beste) hitza eman diete, solasaldian berbagai izan dugun elkarrizketa liburuan, 1980eko hamarkadan jaiotako bost euskal artistari: Sahatsa Jauregi, Oier Iruretagoiena, Damaris Pan, Daniel Llaría eta Nora Aurrekoetxea.

"Desmuntatzeak eta ornamentuak" lanak artista garaikideon iragan, orain eta geroari buruz hitz egiten du, beren lanari eta berorren baldinkizunei buruz, hala nola obra bera, noski, formazioa, eraginak, artearen funtzioa, sortze prozesua, erreferentziak, Euskal Herriko arte sistema, materialak, harreman sareak, merkatua, publikoa, profesionalizazioa…

Onandiarekin eta Uriarterekin hitz egin dugu, gehiago jakiteko.

Hasieratik abiatze aldera, zer dago izenburuko desmuntatze eta ornamentu kontzeptuen atzean?

Mikel: Esan dezakegu, oro har, postmodernitatearen oinarrietako bat aurreko errelato edo diskurtso kanonikoen desmuntatze ariketak direla. Artean, artistek dekonstrukzio formal eta kontzeptualak ere osatzen jardun dute 1980ko hamarkadatik hona. Horrek guztiak mintzaira ezberdinen arteko hibridazioa eta aniztasuna ekarri du, izan artista baten ibilbidean –teknika eta hizkuntza ezberdinak naturaltasunez jorratuz–, izan obra zehatzetan bertan, lehengai ezberdinen arteko konjuntzioaren bidez.

Era berean, azken urteotan aipatu praktika horiek areagotu egin dira, eta interes berezia jarri da bestelako auzietan, hala nola camp deritzonean, ere, zein ornamentuaren kontzeptuan. Modu ezberdinean bada ere, uste dugu liburuak biltzen dituen artistek, gehiago ala gutxiago, badutela zerbait horretatik.

'Desmuntatzeak eta ornamentuak'

Zergatik aukeratu dituzue zehazki Sahatsa Jauregi, Damaris Pan, Nora Aurrekoetxea, Oier Iruretagoiena eta Daniel Llaría? Zer dute komunean bost artistok eta zerk ezberdintzen ditu?

Jone: Esan daiteke proiektua bera egiteko abiapuntua artista horien lanaren gainean dugun interesa dela. Mikelen eta bion arteko elkarrizketetan, behin eta berriz ateratzen zitzaizkigun bost artista hauen izenak, besteak beste, bai bere ibilbide artistikoan nola praktikara hurbiltzeko eran puntu asko ikusten genizkielako komunean; uste genuen bere lan, kezka eta interesen bitartez, belaunaldi bereko hainbat artista egon zitezkeela islatuta.

Eskultore edo pintore baino gehiago, irudi-sortzailek dira bostak ala bostak, eta ideia jakin batetik abiatu baino gehiago, garrantzi handia ematen diote prozesuari, eta obran oso modu zintzoan integratzen dituzte prozesu horretan gerta daitezkeen akatsa, anekdota edo ezusteko gertaerak.

Ornamentua edo osagarria izan daitekeen hori erdigunean jartzeko joera ere badute, forma eta ornamentuaren arteko dikotomia irauliz. Gero, noski, artista bakoitzak bere unibertsoa du, eta, adibidez, materialen aukeraketan eta material horren trataeran badaude ezberdintasun nabariak.

Nola hurreratuko zenioke ezagutzen ez duenari bost artistetako bakoitzaren jarduna?

Mikel: Ezberdinak dira denak. Sahatsa Jauregik eskultura lantzen du batez ere, baina modu hedatuan ulertua batez ere, instalazio forman, eta teknoestetika kutsua ematen dio bere lanari, inguruko errealitatea eta batez ere kitsch delakoa erdigunean kokatuta.

'Flux Cored' Sahatsa Jauregiren erakusketa (Artium)

Oier Iruretagoienak orotariko mintzairak lantzen ditu, izan soinua, izan eskultura; prozesu geldoko obra da berea, geruzaz geruza osatzen doana, sedimentazio bisual eta kontzeptual nabarmeneko lanak osatzeraino.

Bestalde, Damaris Pan pinturaren baitan mugitzen da, formaren eta kolorearen arteko tentsioekin jolasean, mintzaira piktorikoa bera abiapuntu harturik, berau zalantzan jartzeraino.

Dani Llaría instalazioan, pareta eta sabaitik eskegitzen diren lanekin, zein bideogintzan trebatzen da. Batez ere, giza gorputza eta horrek klase nortasunekin, botere harremanekin eta sexualitatearekin dituen harremanak aztertzen ditu.

Bukatzeko, Nora Aurrekoetxeak eskultura lantzen du batez ere, idazketarekin, performancearekin eta instalazioarekin batera, azken hori arkitekturarekin harremanetan, betiere intimitatea eta gizakion alderdi emozionala zentroan jarrita.

1980ko hamarkadan jaiotako artistak dira guztiak, eta "orain" erabaki duzue liburua egitea, sarreran esaten duzuenaren arabera, "berandu baino lehen". Zergatik da oraingoa une aproposa artista hauek atzera, orainera eta aurrera begira jartzeko?

Jone: Zinez uste dugu beraien ibilbide artistikoaren une interesgarri batean daudela, nolabaiteko heldutasun artistiko batean.

Egin dute ibilbide bat, eta badago aukera atzera begiratzeko, egindakoak batu, ondorio batzuk atera eta hemendik aurrera egin nahi den horri bultzada emateko.

Elkarrizketetan, oso ondo artikulatuta daude artistek hausnartutakoak, zintzoak dira, eta era garden batean ikus daiteke bakoitzaren jomugan zer dagoen.

Ziur gaude elkarrizketa horiek orain bost urte egin izan bagenitu, esandakoak askoz ere zalantzatiagoak izango zirela. Heldutasun artistiko interesgarri batean daude, ibilbide serio batek abalatzen ditu eta uste dugu merezi duela emango dituzten hurrengo pausoei adi egotea.

Damaris Pan artista

Norentzat da "Desmuntatzeak eta ornamentuak" lana? Zer irakurle izan duzue buruan idazteko garaian?

Jone: Liburua egiteko arrazoietako bat da gure inguruko artisten gaineko testu gutxi daudela idatzita, are gutxiago euskaraz. Erakusketa jakin bati buruz idatzi diren testu apur batzuk daude, edota erakusketen liburuxkak, eta guk, modu apal batean bada ere, gure ekarpena egin nahi izan dugu, idatziz. Horretarako, artistei eman nahi izan diegu ahotsa, beraiek izan zitezen beren lana egungo testuinguruan kokatzen zutenak.

Etorkizun hurbil batean -edo ez hain hurbil batean- artista hauen lanari buruz jakin nahi duen horrek abiapuntu bat izan dezan idatzi dugu liburua, eta ideia da iraungitzen ez den liburua izatea, behin eta berriz bueltatu zaitezkeen argitalpena izatea.

Beraz, publiko hartzaileari dagokionez, arte garaikidearen ikerketan dauden komisarioak, programatzaileak, Arte Ederretako ikasleak edota kultura garaikidean interesa dutenak izan daitezke.

'Desmuntatzeak eta ornamentuak'

Liburuko bost protagonistek Euskal Herriko Unibertsitatean ikasi dute, nahiz eta, zuen hitzetan, "Do It Yourself filosofiatik hurbil dauden". Zer tresna eta zer testuinguru eskaintzen du Arte Ederren Fakultateak eta zer mailatan da artistarentzat garrantzitsua edo berebizikoa "testuinguru jakin batekiko atxikimendua"?

Mikel: EHUko Arte Ederren Fakultatea, orain gutxi 50 urte bete dituena, funtsezkoa da euskal artearen sisteman, eta lehen formakuntza instituzionalizatua izan da euskal artista garaikide gehienentzat. Halaber, formazio hori bestelako esperientzia eta formakuntzarekin osatu dute artistok, atzerrian ikasketak eta egonaldiak osatuz adibidez, eta batez ere modu bakartiagoan, sorkuntzak eskatzen duen ikerketan.

Prozesuko artistak izanik, beren inguruan dutenarekin lan egiten dute, eta horrek ezjakintasun batetik abiatzea dakar. Bestalde, gehiago ala gutxiago, komunitate baten baitan lan egiten dute. Hain justu, horren parte sentitzen ote diren galdetu diegu denei.

Sortze lanak erakutsi egiten dira, gauzatutakoan. Nolako ekosistema instituzional, profesional eta independentea eskaintzen zaie artistei orain eta hemen, bide horretan laguntzeko?

Jone: Euskal Herri mailan, oso ondo ehundutako sare zabala dago artea ekoizteko. Batez ere erakunde publikoetatik sustatzen diren sorkuntzarako laguntzak eta bekak daude, baita hemen eta kanpoan egonaldiak egiteko aukerak.

Egindako sorkuntzak erakusteko garaian, aldiz, zailtasun handiagoa dago, eta horrek inbutu moduko bat sortzen du. Ohiko erakunde eta museoez gain —Tabakalera, Azkuna Zentroa, Artium…—, halaber, badago espazio independenteen sare bat, informalagoa eta dinamikoagoa dena, eta aukera ederrak ematen dituena egindako lana erakusteko; behar-beharrezkoa da hauen existentzia eta babesa.

Gehienak Bilbon badaude ere —Okela, Artiatx, Atoi…—, badaude beste herri eta hiri batzuetan sortzen ari diren ekimenak, esaterako ZAS, AZPI, Dinamoa… Ildo honetan, Eremuak programaren baitan dagoen Harriak proiektua ere nabarmentzekoa da; izan ere, hainbat herritako kultur etxeetan taldekako erakusketak antolatzen dituzte, hain juxtu arte garaikideak zabalkundea izan dezan hiriburuetako logiketatik at.   

Guggenheim museoa aipatzen dute artistetako batzuek, arte garaikideari gerturatzeko prozesuan, eta zuek ere hartzen duzue hizpide "arte garaikidearekiko lehen harreman sistematikoa" eskaini diela artisten eta artearen historialarien azken belaunaldiei. Zer paper aitortzen diozue museo ikoniko horri euskal arte garaikidearen garapenean? 

Mikel: Guggenheim museoaren kontrako ahots ugari entzun ziren proiektua aurkeztu zenean zein horren lehen urteetan. Egun, 25 urte pasata, euskal sisteman txertatua dago.

Oro har, emaitza positiboa dela esango nuke, baina artea transzenditzen duen fenomeno konplexua da. Paradigma industrial batetik zerbitzuetan oinarritutako eredu ekonomiko eta sozial batera igarotzeko motor gisa jaio zen, eta hala funtzionatu du, argi-ilunekin, hiria maila askotan biziberrituz eta beste batzuetan gentrifikatuz.

Artearen ikuspegitik, eraikin bikainak ez du beti programazioan maila bera aurkitu, batez ere hasieran, erakusketa mainstreamekin, baina, denborarekin, museoak beharrezko autonomia lortu du.

Guggenheim Bilbao Museoa (Argazkia: Efe)

Edozelan ere, belaunaldi berri oso bati Guggenheimek lehen kontaktu sistematiko eta kalitatezkoa eskaini digu arte garaikidearekin, mundu mailan punta-puntakoak diren artistak eta artelanak etxean bertan ezagutzeko parada. Errealitate lokalari gehiegi ez begiratzea egotzi izan bazaio ere, ziurrenik ez da hori bere egitekoa, eta beste agenteek modu hobean saretu dezakete euskal arte sistema.

Gakoa, agian, erlazio orekatuagoa aurkitzean legoke, Guggenheimi eta gainerako azpiegitura instituzional zein independenteei eskainitako errekurtso ekonomiko eta bitartekoei dagokienez.

Euskal Herrian, profesionalizatzeko bidean, "artista asko eta komisario gutxi" daudela aipatzen du Oier Iruretagoienak. Nola baldintzatzen du horrek sorkuntza? Nola areagotu eta sustatu daiteke artisten lana zabaltzeko eta dinamizatzeko prozesu hori?

Jone: Komisario gutxi egoteak ez du zuzenean sorkuntza baldintzatzen; bai, ordea, sorkuntza horien zabalkundea.

Beste belaunaldi batzuetan, eta Madril eta Bartzelona bezalako testuinguruetan, elkarrekin hezi diren komisario eta artista taldeak egon dira, eta nahiko modu naturalean eman da komisario horiek proiektuak garatzea gertu zituzten artistekin. Eta lehen erakusketa horiek espazio informal eta ez hain instituzionalizatuetan egingo ziren gainera, saiakera gisa.

Hemen, agian, hori falta da, saiakerak egiteko espazioak eta aukerak, artistekin zuzenean lan egingo duten figura horiek probak egiteko lekuak izan ditzaten. Dena den, komisarioaren figura aldatzen joan da, kritikoaren figurak egin duen bezala, eta, egun, programatzaile, bitartekari edota idazleek betetzen dute figura hori.

"Intzidentzia metatua" Oier Iruretagoienaren erakusketaren ale bat 

Zer harreman dago, orokortu badaiteke, artista talde honen eta merkatuaren artean? Zelan uztartzen dute konpromiso artistikoa eta merkatuaren presioa?

Mikel: Unibertsitate ikasketak osatu eta hurrengo urteetan, formakuntzarako eta ekoizpenerako laguntza ezberdinak aurkitzen dituzten artistek errealitate konplexu batekin egiten dute topo, behin hogeita hamabost urteen langa gaindituta, eta zailtasunak dituzte merkatu globalizatu batean txertatzeko.

Hala, behin sustapenerako laguntzak eta sostenguak agortuta, politika publikoek ez dute jarraipenik bermatzen hurbileko testuinguruan, eta mezenasgoaren eta bildumagintza pribatuaren sare ahul batekin egiten dute topo.

2008an hasitako finantza krisiaren ondoren, gurean jardunean jarraitzen duten galeria apurrak ez dira nahikoa artisten belaunaldi berriak merkatuan hartzeko eta haiekin lan egiteko; egia da hainbatek lortu dutela beren tokia Espainiako estatu mailako eta nazioarteko galeria zirkuitu batzuetan; halere, profesionalizazioa helburu oso zailtzat daukate artistok.

Dena den, konpromiso artistikoa, zalantza barik, merkatuen logika eta presioen gainetik dago.

Damaris Panen hitzetan, "iraultzailea eta erradikala askatasunerantz eta zoriontasunerantz, eta ergelkeriaren kontrakoa" izan behar du arteak. Baina arreta handia ematen dit banketxe, erakunde eta enpresa energetikoek berbarako, iraultzaren oso alde ez egonagatik, arte garaikidean duten interesa. Zeri zor zaio, zure ustez? Badu eraginik sortzaileengan?

Mikel: Artea sistema konplexu baten baitan garatzen da, eta arte sistema hori orokorragoa den gizarte sistema ekonomiko, politiko eta kultural baten parte da.

Zentzu horretan, artea erresistentzia gune bat dela esango nuke, eta hala ulertzen ditut Damaris Panen hitzak. Arte politikoa iraultza sozialerako tresna gisa defendatu izan da sarritan historian zehar, baina esango nuke artista hauek hurbilago daudela banakoaren ezagutza modu eta askatasunaren gaineko kontzepzio batetik.

1980ko hamarkadan jaiotako taldea izan duzu oraingoan aztergai. Badago haien atzetik datozen belaunaldien norabidearen zantzurik?

Jone: Ez da erraza erantzuteko, baina badago pinturaren praktikan nabarmentzen ari den artista talde gazte interesgarria, hauek ere EHUn ikasitakoak edota zeramikaren praktikan ari diren artistak, EHUko Masterra ikasitakoak …

Dena den, esango nuke egun artistok diziplinen artean modu naturalago batean egiten dutela lan, diziplina batetik bestera salto eginez, esperimentatzen, probatzen… Moda, musika, bideoa edo gorputz adierazpenak sormenez uztartzen dituzte.