Norteko Ferrokarrilla

"Ahots sintetiko pertsonalizatuak, ahotsa galdu dutenei hitza emateko". Hori da Inma Hernaez Aholab laborategiko zuzendariak datorren astean emango duen hitzaldi baten izenburua. Horri buruz hitz egin duguberarekin. Adimen artifiziala, ahotsa galdu dutenek nolabait berreskura dezaten.

CICbiomaGUNEko adituek lortu dute nanoboten mugimendua jarraitzea sistema biologiko baten barruan. Etorkizunean nanobot horiek, adibidez, medikamentuak eraman ahal izango dituzte gorputzaren toki jakinetara erresoluzio altuko medikuntza egin ahal izateko. Unai Cossio ikertzailea izan da gurekin eta kontatu digu nola lortzen duten robot nanoskopikoen mugimenduari jarraitzea.

Makinek ikasi egiten dute; hori da adimen artifiziala. Baina hobetu daiteke kontua. Horretarako, automatikoki ikasten irakatsi behar zaie. Horretaz hitz egin digu EHUko Gorka Azkune informatikariak, Automated Machine Learning (AutoML) ideiaz. Gaur egun, errealitatea da adimen artifizialaren esparruan.

XIX. mendearen bukaera. Espresionismoa. Existitzen den koadro ezagunenetako bat Munch margolariaren "Oihua" da. Baina benetan ez da koadro bakarra. Lau bertsio egin zituen. Eta haietako bi lapurtu zituzten. Oskar Gonzalezek kontatu digu koadro horien istorioak, eta haien kimikan ere murgildu gara.

Fotosintesi naturala imitatu nahian edo, ikerketa asko egiten ari dira gaur egun. Kontu konplexua da, eta oso urruti gaude lortzetik. Gainera, esparru askoko adituak behar dira, biokimikariekin hasita adimen artifizialeko adituetara. Txoni Matxainek ekarri digu bide horretako ikerketa baten berri.

2019an hamar urte bete zituen CICnanoGUNE fisikako ikerketaren zentroak. Elixabete Garmendia kazetariak hamar urte horiek eta zentroaren sorrerako lanak bildu ditu "NanoGUNE, txiakiaren xarma" liburuan. Harekin hitz egin dugu.

Adimen artifiziala generoaren ikuspuntutik aztertu dute Elhuyar Fundazioko adituek, eta gaur haietako bat izan dugu gurekin, ITZIAR CORTES informatikaria. kontatu digu adimen artifizialeko sistemek zergatik areagotu ditzaketen generoan dauden arazoak sistema ez bada ondo trebatzen.

CICbiomaGUNE ikerketa-zentroan tumoreak hazten dituzte laborategian, haien funtzionamendua ikertzeko. Hiru dimentsioko egitura adimendutan hazten dituzte tumoreak monitorizatzeko, eta hazkuntza kontrolatzen dute gorputz baten barruan egongo balira bezala. Melanomaren eta bular minbiziaren tumoreak dira. Dorleta Jimenez de Aberasturi eta Malou Henriksen azaldu digute nola lortu duten eta nolako lana egingo duten sistema horrekin aurrerantzean.

Molekula mediatikoa da azido hialuronikoa. Telebistako iragarkietan azaltzen da askotan. Berez, kosmetikan ez ezik, medikuntzan ere erabiltzen da. Gaur, Lorena Arrastua eta Mentxu Aiertza izan dira gurekin molekula honen sekretuak kontatzeko.

Emakume eta neska zientzialarien nazioarteko eguna ospatu dugu. Batetik, Maia Garcia DIPCko fisikariak kontatu digu bere ibilbide profesionala eta emakumeak fisikan duten egoeraz hitz egin digu. Eta Elhuyarko STEAM hezkuntza taldeko Leire Ferro ere gurekin izan da, hezkuntzako egoera zein den kontatzeko, eta otsailaren 11n bertan egin dituzten jarduerak azaltzeko.

Lau istorio ekarri dizkigu Oskar Gonzalez EHUko kimikariak, gure kolorezaleak, laurak artelanak faltsutzeari buruzkoak. Artea, zientzia eta teknologia uztartzen dituen istorioak dira. Gainera, mapen babeserako neurriei buruz hitz egin dugu. Mapa bat jatorrizko lan bat ala kopiatutakoa den jakiteko trikimailuei buruz hitz egin dugu. Faltsuari buruzko istorioak, denak egitazkoak.

Gure planetako fenomeno meteorologikoak ezaugarri astronomikoen ondorio dira. Urtaroak, mareak, haizeen norabideak, aurora borealak eta abar. Denek dute jatorri astronomiko bat. Horregatik eskatu diogu Onintze Salazar, meteorologoari astronomiaz hitz egiteko.

Ordenagailu bati testu baten bitartez eskatzen badiogu marrazki bat egiteko, Text to Image teknologia erabil dezake horretarako. Adimen artifizialaren teknologia horrek oraindik irudi hiper errealistak ez ditu sortzen, eta, hala ere, emaitzak harrigarriak dira. Gorka Azkune gure kolaboratzailearen ekipoak teknologia horretako urrats bat ikertzen du EHUn.

Zientzialari harrigarri bat ezagutu dugu: Maitane Alonso Monasterio. IAM izeneko enpresa sortu zuen, elikagaien kontserbaziorako teknologiakoa, eta, aldi berean, medikuntza ikasten ari da. Gainera, NASAk asteroide bati haren izena jarri dio. Ikertzaile gaztea da, eta, hala ere, oso ibilbide oparoa egin duena. Harekin batera Elhuyarko Zientzia Azoka proiektuaren aurtengo edizioaz hitz egin dugu Aitziber Lasa eta Danel Solabarrietarekin, eta INSPIRA STEAM proiektuaz ere hitz egin dugu Deustoko Unibertsitateko Mari Luz Guenagarekin.

Natalia Vahl eta Jose Mari Larramendi ZarautzOn taldekoak dira. Dibulgazioa herri mailan egiten duen Zarauzko taldea da, eta 2021erako zer plan dituzten kontatzera etorri dira. Covid-19ak eragindako programazioa da. Gainera, haien telebistako kanalean gordetzen dituzten altxorrez ere hitz egin dugu, batez ere, hitzaldi bereziez.

Agustin Arrieta Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslearekin aritu gara zientziaren filosofiaz eta pentsamendu kritikoaz.

Tradizionalki flautak egurrezkoak izan dira. Baina gaur egun gehien erabiltzen duguna metalezkoa da, zilarrezkoa edo urrezkoa askotan. Materialen trantsizio hori teknologiaren bidetik etorri zen XIX. mendetik, eta aldaketa arrakastatsua izan zen. Programa erdi musikala eguberriei begira.

Tradizionalki flautak egurrezkoak izan dira. Baina gaur egun gehien erabiltzen duguna metalezkoa da, zilarrezkoa edo urrezkoa askotan. Materialen trantsizio hori teknologiaren bidetik etorri zen XIX. mendetik, eta aldaketa arrakastatsua izan zen. Programa erdi musikala eguberriei begira.

Areciboko irrati-teleskopioa zaharra zegoen, eta gainera, bi istripu gertatu dira eta instalazioa suntsitu egin da. Irrati-astronomiaren ikonoa izan da, eta orain, 57 urte lanean egon ondoren, desagertu da. Itziar Aretxaga Mexikoko INAOE institutuko astrofisikariarekin gainbegiratu diogu Areciboko historiari.

EHUak gradu berri bat jarri du martxan. Karrera berri bat. Orain arte, informatikaren barruko ikasgai multzo bat zen adimen artifizialaren ikasketa. Aurten hasita, berriz, gradu osoa egin daiteke adimen artifizialaren inguruan. Itziar Irigoien Donostiako Informatika Fakultateko Kanpo Harremanetarako Dekanordeak aurkeztu digu gradu berria, eta adimen artifizialari buruz hitz egin digu.

Bateriak erabiltzen dituzten gailuez inguratuta bizi gara. Horregatik galdetu nahi genion aditu bati nola funtzionatzen duten eta gure usteak bateriei buruz zuzenak ala okerrak diren. CICenergiGUNEko Oier Lakuntza izan da gure aditua. Etxeko bateriak aztergai.

Iker Badiola EHUko ikertzaileak Cangrejo de Troya liburua aurkeztu digu. Minbiziari buruzko dibulgazio-liburua da, bere ikergaia, hain zuzen. Liburua oso estilo argian idatzita dago, eta minbizia ulertzeko behar diren azalpen guztiak ematen ditu. Biokimikako oinarrizko kontzeptuetatik hasita, minbiziaren azken tratamenduetara kontatzen ditu Badiolak liburuan. Gurekin izan da irratian, eta gai delikatu honi buruzko solasaldi atsegin bat izateko aukera eman digu.

Gaur kalitate handiko fisika izan dugu gurean. Material batzuk izan daitezke aldi berean magnetikoak eta ez-magnetikoak, piezaren geometriaren arabera; topologiaren arabera. Material topologiko hauek ikertzen dituzte DIPCko Maia Garcia eta EHUko Luis Elkoro fisikariek. Nature aldizkarian artikulu garrantzitsu bat argitaratu berri dute gaiari buruz. Biak izan dira gurekin. 

Bizkaia zubia 2010etik, eta inkesta baten ondorioz, Somorrostroko gorria izeneko kolorez margotuta dago. Oskar Gonzalez kimikariak kontatu digu inkestaren istorioa, eta burdinaren eta Bilboko itsasadarraren arteko loturaz hizt egin digu.

BCAM institutuko Maira Aguiar epidemiologoarekin COVID-19aren bigarren olatuaz. BCAMen eredu matematikoa nahiko emaitza onak ematen ari da, eta 15 egunerako iragarpena emateko moduko tresna bat bilakatu dute. Atzera begira ere, pandemia udan nolakoa izan zen galdetu diogu.

EAEko kobazuloetan labar-artea bilatzeko eredu matematiko bat garatu dute Diego Garate, Iñaki Intxaurbe eta heikin lan egiten duten arkeologoek. Ezagutzen diren kasuetatik abiatuta, eta estatistikako erramintak erabilita, eredu matematikoak artea topatzeko probabilitate bat ematen die kobazulo bakoitzarentzat, hainbat aldagai kontuan hartuta. Bi arkeologoek arrakasta izan dute eredua erabili dutenean Bizkaiko kobazuloetan.

COVID-19aren kontrako txertoa balego, zer egingo genuke? Jakin behar da nolakoa den eta noiz, non eta zeinekin erabil genezakeen, baina gogoeta luze bat beharko luke egoera berriak. Aitziber Agirre Elhuyar aldizkariaren zuzendariak artikulu bat egin du gogoeta horretaz hitz egiteko. Gurekin izan da irratian.

EHUko Txoni Matxainekin kuantikari buruzko kolaborazioari heldu diogu eta birusen kuantikari buruz arituko gara.

Asfixia perinatala arazo handia da jaiotzeetan. Arriskua dagoenean, irtenbidea zesarea bat egitea da, baina ez da erraza erabakitzea noiz behar den zesarea eta noiz ez. Horri laguntzeko metodologia bat garatu du CICnanoGUNE zentroko talde batek, Raman espektroskopia (analisi metodo bat) eta adimen artifiziala konbinatuta. Ion Olaetxeak kontatu digu zertan datzan metodologia hori.

COVIDaren kontrako txertorik ez dago, oraingoz behintzat. Gripearen kontrakoa bai, urtero sortzen dugu bat. Bioaraba institutuko ikertzaile-talde batek aztertuko du ea griparen txertoak eraginik ote duen COVIDaren infekzioan. Talde horretako burua, Naiara Parraza, gurekin izan da taldearen lana azaltzeko.

Ohiko eguzki-panelek gehienez % 30eko eraginkortasuna dute. Baina fisikariak material eta fenomeno fisiko berriak probatzen ari dira hori aldatzeko. Adibide bat da CFMko Julen Ibañez fisikaria. Beka bat jaso du ikerketa talde oso bat antolatzeko. Helburua efektu fotoboltaiko masiboa ikertzea da, eguzki-panelak hobetzeko balio lezakeen fenomeno fisiko bat.

Elhuyar aldizkariaren iraileko zenbakia kalean da. Aurtengoan, COVID-19ari buruzko eduki asko ditu, tartean txertoei buruzko kontuak. Ana Galarraga erredaktorearekin hitz egin dugu zenbaki berria aurkezteko, eta, bide batez, gaixotasunari buruz hainbat kontu aipatzeko.

Ekologiari buruzko musikaz osatu dugu gaurko saioa. Mentxu Aiertza kolaboratzaileak lagunduta, ekologismoaren historia jarraitu dugu kronologikoki, abestien bitartez. Gizartean, kezka ekologikoa oso zabalduta ez zegoen garaian, hala ere, islatu egin zuten kezka hori musikaren munduan.

Ekaitzei begiratu diegu. Udaren atarian gaude eta ekaitzak badira urtaro horrekin lotzen dugun fenomeno meteorologiko bat, nahiz eta urte osoan izaten diren. Nola sortzen dira ekaitzak? Fisikoki zer da tximista bat? Euskalmeteko Onintze Salazarrek argitu dizkigu kontu horiek guztiak.

Azalean sartzen ditugun tintek, tatuajeen tintek, antza dute, adibidez, artelanetan erabiltzen ditugunekin. Oskar Gonzalez EHUko kimikariak kontatu digu nolakoak diren, zer pigmenturekin eginda dauden eta zer beste osagai kimiko dituzten. Gainera, kontatu digu ez dagoela informazio asko tinta horiek osasunean nola eragiten duten. Tatuajeen tintei dakiguna eta ez dakiguna izan da gure saioan.

Dena dago liburuetan, baita kuantika ere. Baina kuantikari usaina hartzeko, zer liburu da gomendagarri? Txoni Matxainek liburuen zerrenda bat ekarri digu, eta batez ere, gomendatu digu El Universo en tus Manos, Christophe Galfard fisikari frantsesarena.

Asier Vallejo izan da orain arte Ekaia dibulgazio-aldizkariaren zuzendaria. Baina orain, Estefania Planasek eta Edorta Ibarrak hartuko dute erreleboa. Hirurak izan dira gurekin. Aldizkaria izan dugu hizpide, bai eta koronabirusaren pandemiak nola eragin dion ere. Zailtasunak gaindituta, zenbaki berria argitaratu dute orain zuzendaritza aldaketa honetan.

Musika eta zientzia. Josu Lopez Gazpio kimikariak CAF-Elhuyar sari bat irabazi du kazetaritza kategorian musikari eta zientziari buruzko artikulu sorta batengatik. Soinua, noten fisika eta musika kultura aztertzen ditu bere artikuluetan. Gurekin izan da.

Leire Sangroniz kimikariak “Polimero birziklatu aurreratuen garapena: plastiko-hondakinei bizi berri bat emanez” lanagatik jaso du CAF-Elhuyar saria.

CAF-Elhuyar saria irabazi duen Galder Gonzalezekin hitz egin dugu. Gainera, 'Elhuyar' aldizkariko Egoitz Etxebesterekin Eurice Foote mintzagai. Negutegi efektuaren deskubrimenduan aitzindaria izan zen emakume ikerlaria.